آشنایی با دله قهوه جوش قدیمی ایران
دله
اهتمام کشورهای عربی و همچنین مناطق جنوبی و عرب زبان ایران به دله به دلیل آن است که سنت سرو قهوه به وسیله‌ی دله، به یک فرهنگ و یک نماد تبدیل شده است. مصداق آن را میتوان در شهرهایی همچون اهواز و آبادان مشاهده کرد که چگونه مجسمه ی دله در میادین مهم شهر جا خوش کرده است. مراسم قهوه نوشی که در «مضیف» برگزار می‌شود و در جنوب ایران مرسوم است؛ در چهارمین همایش سراسری شورای سیاست گذاری در لیست آثار ثبت ملی ایران قرار گرفت.
دله
دله قهوه جوشی است که کفی پهنی دارد و خروجی نوشیدنی آن به شکل منقار طراحی شده است که از همین طراحی برای ادای رسوم قهوه نوشی نیز استفاده می‌شود. قهوه در تاریخ مردم عرب بسیار ریشه دار و اصیل است؛ و عرب ها به عنوان اولین مصرف کنندگان گسترده قهوه، در جهان شناخته می‌شوند. دله یکی از اولین وسیله های دم کردن قهوه به شمار می‌رود، که توسط اعراب مورد استفاده قرار می‌گرفت. در حال حاضر نیز، سرو قهوه به وسیله دله یکی از اصولی ترین و البته مهم ترین روش های تهیه و سرو قهوه از جانب اعراب به شمار می‌رود.
همانطورکه گفته شد تهیه و سرو قهوه با دله، رسوم خاص خود را دارد که در ادامه به آن اشاره خواهد شد، ولی در ابتدا به بررسی انواع دله خواهیم پرداخت. دله ها معمولا به رنگ طلایی و از جنس مس، برنج، فولاد یا نقره هستند. اما گاهی جنس بدنه آن ها از طلا است که برای مراسم و جشن های خاص توسط خانواده های سلطنتی و اشرافی استفاده می شود. دله های مختلف بر اساس ظاهر، جنس و قدمت ساخت به هشت دسته تقسیم می‌شود که عبارت است از:
دله
الحساویه، القریشیه، الحجازیه، الحایلیه، البغدادیه، رسلان، الحمصیه و العساف. قیمت گران ترین آن‌ها ۷۰۰۰ ریال سعودی ( حدود هفت ملیون تومان ) است که متعلق به مدل الحساویه می‌باشد. آنچه در ایران بیشتر مشهور است، مدل رسلان آن است که جنس مرغوب و کار شده آن تا ۵۰۰۰ ریال سعودی نیز قیمت گذاری شده است. لازم به ذکر است که بعضی از اقوام عرب ایران، معتقدند که سایر قهوه جوش‌ها، نظیر جزوه و ایبریک و… از این قهوه جوش سرچشمه گرفته اند. بدلیل استفاده‌ی دله در مراسم ها و ضیافت های خاص و رسمی، اغلب دله های موجود در این مراسم ها، به اشکال زیبا و هندسی حکاکی شده اند و گاهی به وسیله جواهرات نیز تزئین می‌شوند.
دله
آداب مجلس قهوه نوشی
همانطور که پیش تر گفته شد، آداب قهوه نوشی یکی از سنت های قدیمی مرسوم در میان اعراب ، و به خصوص اعراب خون گرم ایران است. این مراسم که در مضیف ها انجام می‌گیرد در چهارمین همایش سراسری شورای سیاست گذاری در لیست آثار ثبت ملی قرار گرفت.
مضیف در واقع به سازه ای می‌گویند که تماما از نی ساخته شده است و حکم تالار پذیرایی را دارد. در خوزستان و در شهرهای اهواز، آبادان و شهرهای مختلف، مضیف، همواره برپاست.
دله
در اصل رسم بر این است که مراسم سنتی قهوه نوشی در این مضیف ها انجام گیرد به همین دلیل، به اشتباه به خود این مراسم نیز، مضیف گفته می‌شود. از نکات حائز اهمیت و البته جالب این است که در روش سنتی تهیه و نوشیدن قهوه عربی، باید قهوه خام که به آن «بن» گفته می‌شود را با وسیله ی ظرفی به نام «محماس» که شبیه منقاش است روی آتش ذعال تفت داده می‌شود، یعنی فرایند رست در این سنت، توسط صاحب مجلس صورت می‌گیرد.
دله
سپس قهوه تفت داده شده را با هاونی که به «المجر» موسوم است، بسیار خرد و آسیاب می‌کنند. «المجر» به شکل استوانه ای گود و عمیق است که با نوعی آلیاژی قوی ساخته می‌شود و با دسته ای به نام ـ«قضیب» عمل کوبیدن و خورد کردن قهوه انجام می گیرد. همزمان در ظرف بزرگی به نام « گم گم» که معمولا از جنس ورشو است و به گلاب پاش شباهت دارد ، آب می ریزند و پس از به جوش آمدن آب، قهوه را به آن اضافه می کنند. پس از فرآیند دم آوری ، قهوه را در دله سرو می‌کنند. « البته این روش سنتی آن است، و در روش مرسوم امروزی میتوان به صورت مستقیم تمامی این مراحل را به وسیله دله به تنهایی انجام داد».
مراسم قهوه نوشی
دله
فردی که قهوه را سرو می‌کند باید دله را در دست چپ گرفته و فنجان کوچک بدون دسته ای که به «فنیان» معروف است را در دست راست نگه دارد. و از سمت راست مجلس شروع به سرو کند. رسم است اگر سیدی در جمع هست، ابتدا برای او سرو شود و اگر نه، توزیع قهوه ابتدا با ریش سفیدها آغاز شود.
بنا به ادب مهمان باید فنجان را با دست راست بگیرد و بدون زمین گذاشتن فنیان، قهوه را بنوشد.
دله
هنگام ریختن نوشیدنی در فنیان، دله را از فنیان فاصله می‌دهند و پس از پر شدن فنیان، نوک منقاری شکل دله را با لبه فنیان به هم زده تا صدایی بدهد. این نشان دهنده احترام به مهمان و البته اتمام ریختن قهوه است. جالب آن است اگر مهمان پس از نوشیدن قهوه، فنیان را در دستش تکان ندهد، صاحب مجلس باز برای او قهوه می‌ریزد.
دله
نحوه پذیرایی و سرو قهوه نیز در میان اقوام عرب معانی و اسامی خاصی دارد که عبارت است از:
«الهیف»: که فنجان اولی که از دله ریخته شده توسط ساقی قهوه، و در حضور مهمان صرف می‌شود تا مهمان از سالم بودن قهوه اطمینان پیدا کند.
«الضیف»: فنجان دومی است که به مهمان تقدیم می‌شود که مهمان بنا به ادب باید آن را بدون زمین گذاشتن صرف کند، مگر آنکه مهمان از شیخ و یا صاحب مضیف خواسته ای داشته باشد که در این صورت فنیان را از دست ساقی گرفته و سپس بر روی زمین می‌گذارد.
دله
«الکیف»: که در صورت تکان ندادن فنیان، دوباره سرو می‌شود و دلیل آن معمولا رضایت مهمان از طعم قهوه و یا نیاز مهمان به آن است.
«السیف» : توسط ساقی سرو نمی‌شود. این درصورتی است که پس از ۴ بار نوشیدن قهوه، مهمان همچنان برای نوشیدن اقدام کند، در این صورت خود شیخ مجلس و یا یک فرد مهم برای او فنیان را پر می‌کند. و این کار پیامی دارد. بدان معنا که مهمان با این کار به شیخ مجلس اعلام می‌کند که در غم و شادی او شریک است و در اصل پیمان برادری با ساقی یا شیخ می‌بندد.
دله
مضیف ها علاوه بر کشورهای حاشیه خلیج فارس، در اهواز، آبادان، چغازنبیل، دحیماویه و بردیه خوزستان دایر است.
اهمیت مراسم قهوه نوشی در میان اعراب
این سنت در کشورهای حاشیه نشین خلیج فارس و مناطق جنوبی ایران بسیار حائز اهمیت است. چنانکه در بیشتر مراسم مهم، نظیر جشن های عروسی، خواستگاری، مضافت های دولتی، عید های مختلف و… انجام می‌شود.
دله
همچنین در ایام عزاداری حسینی، در ایران و عراق، یکی از نذرهای عمومی مردم، قهوه عربی است. در پیاده روی اربعین حسینی نیز، قهوه های عربی در میانه راه های اصلی، انرژی بخش زائران و عاشقان حسینی است.
منبع:قهوه ایلیا